Czym są inwazyjne gatunki obce? Wyjaśniamy

Z pozoru niewinne – często atrakcyjne, egzotyczne albo dobrze znane z hodowli – potrafią całkowicie zmienić funkcjonowanie lokalnych ekosystemów, wypierać rodzime gatunki i generować realne koszty dla ludzi. Choć brzmi to jak problem odległy, w rzeczywistości dotyczy także naszego otoczenia: miast, parków, rzek czy ogrodów. Zrozumienie, czym są gatunki obce i dlaczego niektóre z nich stają się inwazyjne, to pierwszy krok do świadomego i odpowiedzialnego podejścia do przyrody, która nas otacza.

Czym jest IGO?

Inwazyjny gatunek obcy (zwany „IGO”) to gatunek, który został świadomie lub przypadkowo wprowadzony poza swój naturalny zasięg, a następnie zaczął się tam intensywnie rozprzestrzeniać. Jego obecność wywołuje zagrożenia dla lokalnej różnorodności biologicznej, ekosystemów lub gospodarki człowieka. Innymi słowy: jest to gatunek introdukowany, który w nowym środowisku staje się czynnikiem zmian i powoduje negatywne skutki ekologiczne (Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2008).

Zgodnie z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1143/2014 oraz polską ustawą o gatunkach obcych z 11 sierpnia 2021 r., inwazyjne gatunki obce to organizmy wymagające szczególnej kontroli. Ich wprowadzanie do środowiska lub rozprzestrzenianie się zagraża bioróżnorodności, powoduje szkody w ekosystemach i obniża ich odporność.

To jednak nie są gatunki „złe” same w sobie – problem leży w błędnych decyzjach człowieka: wprowadzaniu nowych gatunków do hodowli, ich uwalnianiu do środowiska lub zaniedbaniach, które pozwalają im wymknąć się spod kontroli. Około 12 tys. gatunków występujących w środowisku w Unii i innych krajach europejskich to gatunki obce. Zgodnie z szacunkami mniej więcej od 10 do 15 % tej liczby to gatunki inwazyjne.

Listy inwazyjnych gatunków obcych

Unijne i krajowe ramy prawne mają zapobiegać wprowadzaniu i rozprzestrzenianiu się inwazyjnych gatunków obcych w środowisku, zapewnić wczesne ich wykrywanie, a także szybką eliminację, izolację bądź długofalową i efektywną kontrolę populacji w przypadku gatunków rozpowszechnionych.

Unijna lista inwazyjnych gatunków obcych

Komisja Europejska opracowuje i regularnie aktualizuje listę IGO uznanych za stwarzające zagrożenie dla całej Unii Europejskiej. Umieszczane są na niej te gatunki, których negatywne oddziaływanie w jednym lub kilku państwach członkowskich jest na tyle istotne, że wymaga skoordynowanych działań na poziomie unijnym – także w krajach, gdzie gatunek jeszcze się nie pojawił.

Na aktualnej liście unijnej znajduje się 114 gatunków, w tym:

49 gatunków roślin (w tym 1 gatunek glonu),
65 gatunków zwierząt – m.in. wirki, owady, skorupiaki, płazy, gady, ryby, ptaki i ssaki.

W stosunku do tych gatunków, obowiązują zakazy:

wprowadzania na terytorium Unii,
przywożenia, wywożenia lub przemieszczania w granicach UE
przetrzymywania,
hodowania,
wprowadzania do obrotu;
wykorzystywania lub wymieniania;
zezwalania na ich rozmnażanie, hodowlę lub uprawę,
uwalniania do środowiska.

Grafika Nutriowiska - zdjęcie nutrii i podpis: Nutria, szop pracz, barszcz Sosnowskiego... Czym są inwazyjne gatunki obce?

Gatunki, które w Polsce podlegają szybkiej eliminacji

Na unijnej liście znajdują się gatunki, które w Polsce podlegają szybkiej eliminacji – czyli takie, które wymagają natychmiastowej kontroli, by zapobiec ich dalszemu rozprzestrzenianiu, takie jak chmiel japoński (Humulus scandens), rak luizjański (Procambarus clarkii), wiewiórka czarna (Sciurus niger), wiewiórka szara (Sciurus carolinensis) czy nutria (Myocastor coypus).

Gdy dochodzi do wprowadzenia inwazyjnych gatunków obcych do środowiska, kluczowe znaczenie mają działania wczesnego wykrywania i szybkiej reakcji. Ich celem jest uniemożliwienie gatunkowi zadomowienia się w nowym środowisku i ograniczenie skutków ekologicznych oraz ekonomicznych jego obecności.

Najskuteczniejszym – i jednocześnie najbardziej opłacalnym – sposobem reagowania jest jak najszybsze usunięcie populacji, zanim liczba osobników wzrośnie i kontrola stanie się znacznie trudniejsza oraz kosztowniejsza.

Gatunki rozprzestrzenione na szeroką skalę

Pozostałe gatunki na liście UE zostały w Polsce uznane za rozprzestrzenione na szeroką skalę. Oznacza to inwazyjne gatunki obce (IGO), których populacje wykroczyły poza etap naturalizacji – potrafią samodzielnie się utrzymywać i rozmnażać, a także zajęły znaczną część potencjalnego zasięgu występowania.

Są to gatunki, które stały się powszechnym elementem ekosystemów, jednak wciąż wymagają monitorowania i działań zaradczych, aby ograniczyć ich wpływ na rodzime gatunki i siedliska. Przykłady takich gatunków to m.in.:

barszcz Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi),
rak marmurkowy (Procambarus fallax f. virginalis),
żółw ozdobny (Trachemys scripta),
szop pracz (Procyon lotor),
jenot (Nyctereutes procyonoides).

Krajowa lista inwazyjnych gatunków obcych

Inwazyjne gatunki obce mogą być wpisane także na tzw. listę krajową, jeśli – mimo że nie znajdują się w wykazie unijnym – zostały przez dane państwo członkowskie uznane, na podstawie dowodów naukowych, za gatunki stwarzające istotne zagrożenie dla przyrody, gospodarki lub zdrowia ludzi na jego terytorium. Decyzję o wpisaniu na listę krajową podejmuje państwo członkowskie, gdy uzna, że ich obecność i rozprzestrzenianie się wymagają podjęcia działań na poziomie krajowym.

W Polsce wykaz takich gatunków określa rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 grudnia 2022 r. Zawiera ono obecnie:

7 gatunków roślin (paprotniki i nasienne) oraz
11 gatunków zwierząt (małże, ryby, gady, ptaki, ssaki).

Zgodnie z klasyfikacją wyróżniamy dwie grupy:

gatunki podlegające szybkiej eliminacji, np.
- bizon (Bison bison),
- bóbr kanadyjski (Castor canadensis),
- jeleń sika (Cervus nippon);
gatunki rozprzestrzenione na szeroką skalę, np.
- rdestowiec japoński/ostrokończysty (Reynoutria japonica),
- niecierpek pomarańczowy (Impatiens capensis),
- sumik karłowaty (Ameiurus nebulosus).

W przypadku inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Polski obowiązuje całkowity zakaz działań, które mogłyby sprzyjać ich rozprzestrzenianiu. Nie wolno:

wprowadzać ich do środowiska ani przemieszczać w nim,
przywozić do Polski ani wywozić za granicę,
przewozić (z wyjątkiem sytuacji, gdy prowadzone są działania mające na celu ich usunięcie),
przetrzymywać,
hodować, rozmnażać ani uprawiać,
wprowadzać do obrotu,
wykorzystywać ani wymieniać.

Świadomość i reakcja – klucz do ochrony przyrody

Inwazyjne gatunki obce nie pojawiają się przypadkiem. Najczęściej są skutkiem naszych własnych działań: transportu, handlu, hodowli czy nieprzemyślanych decyzji. Dlatego kluczowe znaczenie ma świadomość i wczesne reagowanie. Im szybciej dostrzeżemy zagrożenie, tym większa szansa, że ochronimy rodzime gatunki i unikniemy kosztownych skutków ekologicznych oraz gospodarczych. W świecie, w którym granice przesuwają się szybciej niż kiedykolwiek, umiejętność rozpoznawania i rozumienia IGO staje się nitylko kwestią ochrony przyrody – ale po prostu odpowiedzialnego zarządzania przestrzenią, w której wszyscy żyjemy.

Partnerstwo między Fundacją Mushika, Fundacją Łapa i Las, która prowadzi ośrodek Nutriowisko oraz Miastem Rybnik jest przykładem, jak dzięki współpracy można przekształcać trudny problem ekologiczny w trwałą przestrzeń edukacji, działania i zmiany społecznej. Rozbudowa Nutriowiska oraz zaangażowanie mieszkańców budują most między ochroną przyrody a codzienną rzeczywistością miasta. To także przykład, że żywe gatunki obce nie muszą być jedynie problemem, lecz punktem wyjścia do budowania społecznej odpowiedzialności i harmonii z naturą.